این سوره را سه نام است: سورة الحواریین، سورة عیسى، سورة الصف. چهارده آیت است. دویست و بیست و یک کلمه و نهصد حرف. جمله به مدینه فرو آمد بقول بیشتر مفسران و قال عطاء هى مکیة. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و یروى عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة عیسى کان عیسى مصلیا مستغفرا له ما دام فی الدنیا و یوم القیامة هو رفیقه.
سبح لله ما فی السماوات و ما فی الْأرْض و هو الْعزیز الْحکیم. انما اعید ذکر سبح لانه افتتاح السورة بتعظیم الرب فحسن اعادته و الاستفتاح به کاعادة به بسْم الله الرحْمن الرحیم فى کل سورة للتیمن و التبرک. و قیل: ان سبحان الله کلمة احبها الله و رضیها فاحب ان یقال. و المعنى: قدس الله و نزهه کل شىء خلقه فکل ما خلقه جعله على وحدانیته دلیلا و لمن اراد ان یعرف الهیته طریقا و سبیلا اتقن کل شىء و ذلک دلیل علمه و حکمته و رتب کل مخلوق و ترتیبه شاهد مشیته و ارادته.
و هو الْعزیز فلا شبیه یساویه و لا شریک فی الملک ینازعه و یضاهیه. الْحکیم الذى لا یوجد فی حکمته عیب و لا یتوجه علیه عتب.
یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفْعلون؟ اقوال مفسران در سبب نزول این آیت مختلف است و از روى معنى جمله متقارباند. جماعتى از صحابه گفتند: که اگر ما دانستیمى که از اعمال و طاعات کدام است بنزدیک الله نیکوتر و پسندیدهتر و ثواب آن بیشتر، ما آن طاعت کردیمى
و در تحصیل آن ببذل مال و نفس کوشش نمودیمى و جهد بندگى در آن بجاى آوردیمى. رب العالمین بر وفق آرزوى ایشان این آیت فرستاد که: إن الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا الله دوست دارد صفهاى برکشیده در معرکه ابطال در مقام قتال با اعداء دین. پس چون غزاء احد پیش آمد، بر گفته خود وفا ننمودند و قدم خویش بر جاى بنداشتند و راه هزیمت گرفتند.
رب العالمین ایشان را در این آیت عتاب کرد که: لم تقولون ما لا تفْعلون؟ قتادة و ضحاک گفتند: قومى از غزا باز گشته بودند، و هر یکى دعوى میکردند بر خلاف راستى. یکى میگفت: من چندین ضربت زدم، دشمن را بتیر خسته کردم، و ازین هیچ نکرده بود و دیگرى گفت: من در معرکه صبر کردم و قدم بر جاى بداشتم و از دشمن روى نگرداندم و آنچه گفت نکرده بود که راه هزیمت گرفته بود و قدم بر جاى نداشته بود. رب العالمین ایشان را ازین گفتار بىحاصل نهى کرد که آنچه بفعل نکردهاید بزبان چرا گوئید؟ عبد الرحمن بن زید بن اسلم گفت: در شأن منافقان فرو آمد که با مسلمانان گفتند: ان قاتلتم قاتلنا معکم و ان خرجتم خرجنا معکم ثم لم یفعلوا و المعنى: یا ایها الذین آمنوا بالسنتهم و لم یومنوا بقلوبهم. قیل معناه: یا ایها الذین حکمه لهم کحکم الایمان فی الظاهر دون الباطن، بر قول ایشان که خطاب منافقان نهند. معنى آنست که: اى شما که ایمان بزبان آوردید نه بدل، و حکم الله شما را همچون حکم ایمانست از روى ظاهر نه از روى باطن. چرا بزبان آن مىگویید که بفعل نمىکنید؟ قال سفیان بن عیینة: معناه: لم تقولون ما لیس الامر فیه الیکم، فلا تدرون هل تفعلون ام لا تفعلون؟. چرا بزبان چیزى مىگویید که توان آن و بسر بردن آن بدست شما نیست، ندانید که کنید یا نکنید تقدیر الهى با تدبیر بندگى موافق هست یا نیست؟! کبر مقْتا اى بغضا. عنْد الله أنْ تقولوا ما لا تفْعلون. من مقته الله فله النار کما ان من احبه الله فله الجنة. و قوله: کبر مقْتا نصب على الحال، و قیل: نصب على التمییز اى کبر من مقت. و قیل: کبر المقت مقتا عند الله ان تقولوا فی محل الرفع بالابتداء کقولک: نعم الرجل رجلا زید. قال مجاهد: نزلت هذه الآیة فی عبد الله بن رواحة الانصارى، شاعر رسول الله (ص)، المستشهد بموتة امیرا و کان یقص على اصحاب رسول الله (ص) فی مسجده على حیاته و جلس الیه رسول الله یوما و قال: امرت ان اجلس الیکم و امر ابن رواحة ان یمضى فی کلامه، فقال یوما فی اصحاب له: لیتنا علمنا اى الاعمال احب الى الله فلزمناه ما دمنا. فنزلت: یا أیها الذین آمنوا هلْ أدلکمْ على تجارة تنْجیکمْ منْ عذاب ألیم توْمنون بالله و رسوله... الآیة، فلما نزلت قال ابن رواحة: لا ازال حبیسا فی سبیل الله فلم یزل یجاهد حتى استشهد بموتة ثم تباطوا فنزلت: یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفْعلون؟ و قیل اشد اى القرآن على الدعاة الى الدین و الواعظین ثلاث آیات أ تأْمرون الناس بالْبر...
الآیة. و ما أرید أنْ أخالفکمْ إلى ما أنْهاکمْ عنْه الآیة لم تقولون ما لا تفْعلون و یقرب منه قوله عز و جل: یحبون أنْ یحْمدوا بما لمْ یفْعلوا.
قوله: إن الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا یحث على التسارع فی القتال، و یدعوا عن التباطو و یدل على فضیلة الجهاد. صفا اى.. مصطفین، مصدر وقع موقع الحال. کأنهمْ بنْیان مرْصوص المرصوص و المرصوف من البنیان: مالا خلل فیه و لا فرج. قیل: کأنهمْ بنْیان مرْصوص، بنى بالرصاص لاصق بعضه الى بعض. و قیل: یرید استواء نیاتهم فی حرب عدوهم حتى یکون اجتماع کلمتهم کالبناء لا خلل فیه و لا فرجة و منه
قوله صلى الله علیه و سلم: تراصوا فی الصفوف لا یتخللکم الشیطان.
و کان عمر بن الخطاب (رض) یقول اذا قام الى الصلاة: تراصوا و استووا. و کذلک
فی الخبر ان الله عز و جل یقول: الشیوخ رکع و صبیان رضع و بهائم رتع لصب علیهم العذاب صبا ثم لرص رصا.
و إذْ قال موسى لقوْمه بنى اسرائیل: یا قوْم لم توْذوننی؟ و ذلک انهم کانوا یقولون ان به عیبا و انه آدر اى لم لا توقروننى مع علمکم أنی رسول الله إلیْکمْ و الرسول یعظم و یحترم فیه تسلیة للنبى (ص)، اى اذا آذاک المنافقون فتذکر موسى (ع) و ایذاء قومه ایاه. فلما زاغوا اى عدلوا عن احکام الشریعة بارتکاب ما نهوا عنه من المحظورات و ترک ما امروا به من الواجبات. أزاغ الله قلوبهمْ بان خلق فیها شکا و ضلالة و امالها عن الهدى عقوبة لهم عن معاصیهم و قیل: لما زاغوا عن العبادة، أزاغ الله قلوبهمْ بان خلق فیها شکا عن الارادة. و قیل: فی نظم الآیة تقدیم و تأخیر و المعنى فلما أزاغ الله قلوبهمْ زاغوا نظیره. و من یومن بالله یهد قلبه. و الله لا یهْدی الْقوْم الْفاسقین. اى لا یهدى الى دینه الذین فی علمه انهم یموتون کفارا و نظیر الآیة قوله فی الاحزاب: لا تکونوا کالذین آذوْا موسى کان موسى (ع) حییا، کریما، ستیرا، یغتسل مستترا و کان بنو اسرائیل یغتسلون عراة فقالوا: ان موسى لا یستتر الا لسوء به فاتهموه بالادرة فخلا یوما للاغتسال و هم اذ ذاک فی التیه فتعرى و وضع ثیابه على الحجر الذى یسقبهم فسار الحجر و ذهب بثیابه على الماء یهوى کالطیر أی یسرع و هو یعد و خلفه بیده العصا و یقول: ثیابى حجر، ثیابى حجر، ثم لحقه و طفق ضربا بالحجر. قال ابو هریرة فو الله لقد رأیت ندوب عصاه بالحجر و هو قوله عز و جل فبرأه الله مما قالوا و ذلک ان بنى اسرائیل نظروا الیه حین یعد و خلف الحجر.
قوله: و إذْ قال عیسى ابْن مرْیم المعنى و تذکر ایضا عیسى ابْن مرْیم.
اذ قال لقومه یا بنی إسْرائیل إنی رسول الله إلیْکمْ مصدقا لما بیْن یدی من التوْراة اى مومنا. بما جاء به موسى من التوریة. و مبشرا برسول یأْتی منْ بعْدی اسْمه أحْمد. بشر کل نبى قومه بنبینا (ص) و الله افرد عیسى بالذکر فی هذا الموضع لانه آخر نبى قبل نبینا (ص). فبین ان البشارة به عم جمیع الانبیاء واحدا بعد واحد حتى انتهى الى عیسى (ع).
یروى عن رسول الله (ص) انه قال انا دعوة ابى، ابراهیم، و بشارة اخى، عیسى، و رأت امى فی منامها نورا خرج منها اضاء لها اعناق الإبل بنصرى، یعنى بدعوة ابراهیم.
قوله: ربنا و ابْعثْ فیهمْ رسولا و عن محمد بن جبیر بن مطعم عن ابیه ان رسول الله (ص) قال: لى خمسة اسماء انا محمد و انا احمد و انا الماحى الذى یمحو الله بى الکفر و انا الحاشر الذى یحشر الناس على قدمى و انا العاقب آخر الانبیاء».
و زاد فیه حذیفة بن الیمان و غیره و نبى الرحمة و نبى الملحمة. و قوله أحْمد الالف فیه للمبالغة فی الحمد و له و جهان: احدهما، انه مبالغة من الفاعل اى الانبیاء کلهم حامدون الله عز و جل و هو اکثر حمدا لله من غیره.
و الثانى، انه مبالغة من المفعول اى الانبیاء کلهم محمودون لما فیهم من الخصال الحمیدة و هو اکثر مناقب و اجمع للفضائل و المحاسن التى یحمد بها. فلما جاءهمْ بالْبینات یعنى: جاءهم عیسى بالمعجزات و الدلالات الواضحات. قالوا هذا الذى اتى به سحْر ظاهر مبین. قرأ حمزة و الکسائى: هذا ساحر، اى عیسى ساحر مبین.
و منْ أظْلم ممن افْترى على الله الْکذب و وصف البارئ بما لا یجوز ان یوصف به و نسب النبى الى السحر و هو یدْعى إلى الْإسْلام فلا یجیب، و الله لا یهْدی الْقوْم الظالمین اى لا یهدى من علم انه کافر فی عاقبة امره و فی سابق حکمه.
یریدون لیطْفوا نور الله بأفْواههمْ. اى یریدون لیردوا کتاب الله بالتکذیب بالسنتهم. و قیل: یریدون ابطال نور الله و هو الاسلام و القرآن و مثل من یرید ان یطفئ نور الاسلام و القرآن بکیده کمن یحتال و یزاول إطفاء شعاع الشمس بنفثه و نفخه فیه و ذلک من المحال. و قیل یریدون کنایة عن الیهود و النور الهدى و هو هذا رسول الله (ص). و قال ایوب السختیانى: الذین یتمنون موت اهل السنة یریدون لیطْفوا نور الله بأفْواههمْ و الله متم نوره و لوْ کره الْکافرون قرئ بالتنوین و بالاضافة متم نوره فحق ما وقع الاضافة و حق لما لم یقع التنوین فالمعنى: اتم نوره و یتمه ابدا. و قال ابن عباس: ابطأ الوحى عن النبى (ص) یوما فقال کعب بن الاشرف للیهود: ابشروا فقد اطفأ الله نور محمد مما کان ینزل علیه و ما کان الله لیتم نوره، فحزن رسول الله (ص) فانزلت هذه الآیة ثم اتصل الوحى.
هو الذی أرْسل رسوله یعنى: محمد (ص) بالْهدى اى بالاسلام و القرآن و دین الْحق یعنى: دین الله لیظْهره على الدین کله اى یظهره بالغلبة و الاستعلاء و قد حصل لان الاسلام ما بقى دینا الا غلبه و علاه. و قیل: یظهره على الدین کله بنزول عیسى (ع) و دخول اهل الارض قاطبة فی الاسلام فلا تبقى نفس الا مسلمة و ذلک قوله: حتى تضع الْحرْب أوْزارها. و قوله: حتى لا تکون فتْنة. و لوْ کره الْمشْرکون یعنى: کفار قریش.
یا أیها الذین آمنوا هلْ أدلکمْ على تجارة تنْجیکمْ منْ عذاب ألیم.
سمى الله الایمان و الجهاد تجارة لان فی التجاره ربحا کذلک فی الایمان و الجهاد حصول الحظ الاوفر. قرأ ابن عامر تنْجیکمْ بالتشدید و المعنى: یبعدکم عن العذاب الالیم.
قیل: نزلت هذه الآیة حین قالوا: لو نعلم، اى الاعمال احب الى الله عز و جل لعملناه.
و قوله: توْمنون بدل من التجارة اى تلک التجارة ان تومنوا. فلما حذف ان رفع و تجاهدون اى تحاربون العدو من المشرکین فی طاعة الله بأمْوالکمْ و أنْفسکمْ ذلکمْ الجهاد و الایمان خیْر لکمْ من ترکهما إنْ کنْتمْ تعْلمون اى ان کنتم مومنین و عالمین بصدق الله.
سئل رسول الله (ص) عن افضل الاعمال، فقال: ایمان بالله و جهاد فی سبیله.
و قال صلى الله علیه و سلم: جاهدوا المشرکین باموالکم و انفسکم و السنتکم
و قال رباط یوم فی سبیل الله خیر من الدنیا و ما علیها و جاء رجل بناقة مخطومة و قال: هذه فی سبیل الله.
فقال رسول الله (ص): لک بها یوم القیامة سبع مائة ناقة کلها مخطومة، و قال: «من جهز غازیا فی سبیل الله فقد غزا و من خلف غازیا فی اهله فقد غزا»
یغْفرْ لکمْ ذنوبکمْ اى یسترها علیکم و لا یفضحکم بها اذا انتم فعلتم ما امرتم به من الجهاد. و یدْخلْکمْ جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار قوله: یغْفرْ لکمْ... یدْخلْکمْ جزم لانه جواب قوله: توْمنون بالله و رسوله و تجاهدون لان معناه: آمنوا بالله و جاهدوا یغفر لکم و یدخلکم. قوله و مساکن طیبة... قال الحسن سألنا عمران بن الحصین و ابا هریرة عن تفسیر و مساکن طیبة فی جنات عدْن فقالا على الخبیر سقطت، سألنا رسول الله عنها. فقال: «قصر من لولوة فی الجنة فی ذلک القصر سبعون دارا من یاقوتة حمراء فی کل دار سبعون بیتا من زمردة خضراء فی کل بیت سبعون سریرا على کل سریر سبعون فراشا من کل لون على کل فراش امرأة من الحور العین فی کل بیت سبعون مائدة على کل مائدة سبعون لونا من کل الطعام فی کل بیت وصیفا و وصیفة.» قال: «فیعطى الله المومن القوة من غداة واحدة ما یأتى على ذلک کله.» ذلک الْفوْز الْعظیم اى النجاة لا یعادلها شىء.
و أخْرى تحبونها اى و لکم خصلة اخرى فی العاجل مع ثواب الآخرة تحبونها و تلک الخصلة. نصْر من الله اى ظفر من الله و عون على کفار قریش.
و فتْح قریب یعنى فتح مکة، و قیل: فتح فارس و الروم عجل لهم النصر و الغنیمة و الفتح فی الدنیا مع ما اعد الله لهم فی الآخرة من جمیل الثواب. و بشر الْموْمنین بما اعد لهم و وعدهم به من نصرته و احسانه فی الدنیا و الآخرة، فکان فی هذا دلالة على صدق النبى (ص) لانه اخبر عما حصل و وقع فی المستقبل من الایام على ما اخبره ثم خصهم على نصرة الدین وجها المخالفین، فقال: یا أیها الذین آمنوا کونوا أنْصار الله قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو انصارا بالتنوین لله بلام الاضافة، و قرأ الآخرون أنْصار الله مضافا لقوله: نحْن أنْصار الله.
یا أیها الذین آمنوا خطاب لاهل المدینة و هم الانصار، و کانوا سبعین نفرا بایعوا رسول الله (ص) لیلة العقبة یقول تعالى: «انصروا دین الله و رسوله مثل نصرة الحواریین» لما قال عیسى (ع) منْ أنْصاری إلى الله؟ اى من انصارى الى نصرة الله. و قیل: منْ أنْصاری و اعوانى مع الله کقول القائل: الذود الى الذود إبل، قال الحواریون، و هم الذین اخلصوا من کل عیب و منه الدقیق الحوارى لانه لباب البر، و قیل: لانهم کانوا یحورون الى نبیهم فی کل امر. اى یرجعون و یأتمرون لامره. نحْن أنْصار الله اى انصار الحق. فآمنتْ طائفة منْ بنی إسْرائیل اى بعیسى و کفرتْ طائفة فأیدْنا الذین آمنوا على عدوهمْ اى قوینا هم و نصرناهم. فأصْبحوا ظاهرین غالبین عالین. قیل: قاتل اصحاب عیسى بعد عیسى و لم یکن عیسى امر بالقتال و القتل. و ذلک انه لما رفع عیسى تفرق قومه ثلاث فرق. فرقة قالوا: کان الله فارتفع. و فرقة قالوا: کان ابن الله فرفعه الله الیه، و فرقة قالوا: عبد الله و رسوله. فاقتتلوا و ظهرت الفرقة المومنة على الکافرة. فذلک قوله: فأیدْنا الذین آمنوا على عدوهمْ فأصْبحوا ظاهرین. و قیل: ظاهرین بالحجة لا بالحرب. روى مغیرة عن ابراهیم فاصبحت حجة من آمن بعیسى ظاهرة بتصدیق محمد (ص) ان عیسى کلمة الله و روحه.